Felsefe tarihi boyunca insanın en eski ve en derin sorularından biri şudur: “Varlık nedir?” Bu soru, insanın kendini ve dünyayı anlamlandırma çabasının temelidir. Çünkü varlık üzerine düşünmek, aslında “ben kimim, nereden geldim, neden buradayım?” gibi soruların köküne inmektir.
Bu yazı, felsefenin temel dallarını ele alacağım bir serinin ilk adımı niteliğinde. Seride felsefenin farklı alanlarını — varlıktan bilgiye, ahlaktan sanata — insanın kendini ve dünyayı anlamlandırma biçimleri üzerinden inceleyeceğiz.
İlk durak: Varlık Felsefesi ya da diğer adıyla Ontoloji.
Varlık Kavramının Kökeni
“Varlık” sözcüğü, gündelik dilde basit görünür: Bir şey varsa, vardır. Ama felsefede bu kadar kolay değildir. Çünkü “var” dediğimizde neyi kastediyoruz? Taşın, ağacın, düşüncenin ya da bir duygunun var olması aynı şey midir? İşte ontoloji, bu soruların alanıdır, var olanın doğasını, biçimlerini ve anlamını araştırır.
Antik Yunan’da to on yani “olan şey” ifadesiyle başlayan ontolojik düşünce, felsefenin kalbinde yer aldı. Parmenides “Varlık vardır, yokluk yoktur.” diyerek felsefe tarihine yön verdi. Bu cümle basit görünse de büyük bir kırılmayı temsil eder: Gerçekliğin özü değişmez, varlık birdir.
Ardından Herakleitos geldi ve “Her şey akar.” dedi. Parmenides’in durağan dünyasının karşısına sürekli dönüşen bir evren koydu. Bu iki zıt görüş — durağanlık ve değişim — bugün hâlâ varlık tartışmalarının merkezinde durur. Modern insanın doğayla, teknolojiyle, hatta kendisiyle kurduğu ilişkide bile bu ikilik yankılanır: “Ben aynı ben miyim, yoksa sürekli değişen bir şey miyim?”
Antik Felsefeden Günümüze
Varlık düşüncesi, Antik Yunan’dan Orta Çağ’a, oradan modern çağa uzanan bir dönüşüm geçirdi.
Aristoteles ve “Öz” Arayışı
Aristoteles, varlığı anlamanın yolunu “öz” (ousia) kavramında buldu. Her şeyin bir özü, yani onu o yapan bir doğası vardı. Bir ağacı ağaç yapan, sadece gövdesi ya da yaprakları değil, onun “ağaç olma” niteliğiydi. Bu düşünce, yüzyıllar boyunca Batı metafiziğinin temeli oldu.
Descartes ve Modern Zihin
17. yüzyıla gelindiğinde René Descartes, varlığı insan bilincine taşıdı. “Düşünüyorum, öyleyse varım.”
Bu söz, varoluşun merkezini doğadan koparıp zihne yerleştirdi. Artık varlık, “düşünen özne”nin bilincinde anlam buluyordu. İnsan, doğayı nesneleştirerek kendini ondan ayrı gördü ve böylece modern bireyin yalnızlığı başladı.
Heidegger ve “Var Olmak” Sorusu
20. yüzyılda Martin Heidegger, ontolojiyi yeniden sarsarak şu soruyu sordu:
“Varlığı değil, var olmayı düşünmemiz gerekmez mi?”
Ona göre felsefe, binlerce yıldır “var olan şeyleri” tartışıyordu ama “varlığın kendisini” unutmuştu.
Heidegger, insanı (Dasein) doğadan kopuk bir özne değil, dünyada-var-olan, yani “doğayla birlikte varlık” olarak tanımladı.
Bu bakış, modern çağın “insan merkezci” anlayışını sorgulayan ekolojik ve varoluşçu düşüncelere de kapı araladı.
İnsan ve Doğa: Birlikte Var Olmak
Günümüz dünyasında, varlık felsefesi soyut bir düşünce alanından daha fazlası. İklim krizi, türlerin yok oluşu, şehirleşmenin getirdiği yabancılaşma… Tümü varlık anlayışımızın bir sonucudur.
İnsan, kendini doğadan ayırarak “doğanın üstünde” bir konuma yerleştirdi. Oysa felsefi olarak bakıldığında, insan doğanın üstünde değil, doğanın içindedir. Varlık felsefesi bu noktada ekolojik bir derinlik kazanır. “Var olmak” sadece “yaşamak” değil, aynı zamanda birlikte var olmayı da içerir. Toprağı kirleten, ormanı yakan, gökyüzünü dumanla kaplayan bir uygarlık, aslında kendi varlığını da tüketir. Çünkü varlık, ilişkisel bir şeydir; bağı kopan varlık, kendini de kaybeder.
Varlık ve İnsan Deneyimi
Felsefede “varlık” çoğu kez büyük kavramlarla anılır ama aslında her insanın gündelik hayatında yaşadığı bir deneyimdir. Kendini hissettiğin, bir an durup nefes aldığın, bir manzaraya baktığın o saniyede “varım” dersin. Bu deneyim, düşünceyle değil, var oluşla ilgilidir. Modern çağda bu hissi kaybettiğimizi söylemek abartı olmaz. Zamanla yarışan, ekranlara gömülmüş, doğadan kopmuş bir insan tipi, varlığını “yapmakla” değil “olmakla” kurmayı unuttu. Heidegger’in deyimiyle, “Varlık sorusu artık düşünülmez hale geldi.” Oysa felsefenin görevi tam da budur: düşünmeyi yeniden hatırlatmak.
Gerçeklik Nedir?
Varlık felsefesinin bir diğer temel sorusu, “Gerçeklik nedir?” Bu soru, günümüzde hiç olmadığı kadar karmaşık hale geldi. Gerçekliği artık yalnızca fiziksel dünya belirlemiyor; ekranlarımızda, sanal kimliklerde, sosyal medya profillerinde yeni “varlık biçimleri” oluşuyor.
Yapay zekâ ya da dijital kimlikler, ontolojik olarak “var” sayılabilir mi? Bir yapay zekâ kendinin farkına varırsa, o da “düşünen bir varlık” olur mu?
Bu soruların yanıtı henüz net değil ama felsefe bize şunu hatırlatıyor:
Varlık; anlamak, hissetmek ve ilişki kurmaktır.
Neden Hâlâ Önemli?
Varlık felsefesi, insanın evrendeki yerini anlamaya çalışmanın en saf biçimidir. Teknolojinin, ekonominin, siyasetin hızla değiştiği bir zamanda, “ben kimim, nerede duruyorum, neye inanıyorum?” gibi sorular hâlâ geçerliliğini koruyor.
Bu yazı, bu büyük soruların başlangıç noktasına, yani varlığa dönüyor. Çünkü bilgi, ahlak, sanat ya da siyaset gibi tüm felsefi alanlar, önce “var olma” düşüncesinden doğar. Varlığı anlamadan diğer alanları anlamak mümkün değildir.
Felsefe, Varlıkla Başlar
İnsanın doğayla, kendisiyle ve diğer varlıklarla ilişkisini sorgulaması yaşamsal bir gerekliliktir.
Serinin devamında felsefenin diğer temel alanlarını — bilgi, bilim, ahlak, din, sanat ve siyaset — bu temel üzerinden inceleyeceğiz. Her biri, insanın dünyayı anlamlandırma biçiminin farklı bir yüzünü açığa çıkaracak.
Bir yanıt yazın